Qravitasiya dalğalarının kəşfi
Qravitasiya dalğalarının kəşfi — 11 fevral 2016-cı ildə LIGO və İtalyanın Piza şəhərindəki Avropa rəsədxanası Virgo-nun qravitasiya dalğalarının kəşfi haqqında açıqlaması. Qeydə alınmış siqnal GW150914 adlandırılmışdır.
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qravitasiya dalğaları – bu zaman fəzasında çox rast gəlinən elə zaman fəzasının işıq sürəti ilə geometrik strukturunun vibrasiyasıdır. Bu dalğaların mövcudluğu haqqında ilk fərziyələrin ortaya çıxması Albert Eynşteynin adı ilə bağlıdır. 1916-cı ildə Albert Eynşteyn Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə cazibə qüvvəsi deyə bir şeyin olmadığını açıqladı. Cazibə qüvvəsi hesab edilən şeylərin isə əslində kainat-zamanda olan bükülmələr olduğunu iddia etdi. Yəni, Eynşteynə görə biz insanların Yer üzərində gəzə bilməsini təmin edən şey şey, yerin cazibə qüvvəsi deyil, kainatdakı bükülmələrin bizə olan təsiridir. Eynşteynə görə heç bir şey olmayan sahədə düz şəkildə olan kainat, sahəyə hər hansı bir cisim daxil olduğu zaman əyilib-bükülür. Bu əyilmə və bükülmələr nəticəsində cazibə qüvvəsi kainatda mövcud ola bilir. Günəşin bükdüyü kosmosda Yer öz orbitində, Yerin bükdüyü kosmosda isə Ay öz orbitində fırlanmaqdadır.[1]
LIGO
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qravitasiya dalğaların müşahidəsi üçün iki ədəd 205 milyon dollarlıq LIGO (Laser Interferometer Gravitational Wave Observatory) adlandırılan iki qəbuledicidən istifadə edilib: biri Luiziana ştatının Livinqston şəhərində, digəri 3000 km aralıda, Vaşinqton ştatının Hanford şəhərində yerləşir.[2] 2002–2010-cu illərdə aparılan təcrübələr qravitasiya dalğalarını aşkarlaya bilməmişdi. Lakin rəsədxana modernizasıya olunandan sonra oradakı lazer interferometrləri daha həssas olduğundan, bu, nəticə verdi.
Müşahidə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kiçik titrəyişlərlə müşahidə edilən qravitasiya dalğaları Yer kürəsindən 1,3 milyard işıq ili məsafədə yerləşən iki qara dəliyin toqquşması nəticəsində qeydə alınıb. Bu qara dəliklərin kütləsi Günəşin kütləsindən 29 və 36 dəfə böyükdür. Bu ekstremal cazibə şəraitində hətta arxa planda olan ulduzlardan çatan işıq bükülərək "Eynşteyn halqası" effektini yaradır. Qara dəliklər spiralvari halda yaxınlaşır və sonda birləşir. Bu massiv obyektlərin ani birləşmə zamanı yaratdığı qravitasiya dalğaları halqanın daxilində və səthində Eynşteyn halqası effektini saxlayır. Observatoriya tərəfindən qeydə alınan bu dalğalara GW150914 adı verilmişdir. Sonda yaranmış olan qara dəliyin çəkisi bizim Günəşin çəkisindən 62 dəfə böyükdür. Birləşmədən sonra qalmış 3 Günəş çəkisi isə qravitasiya dalğalarının enerjisinə çevrilib. Ani baş verən birləşmə anı əslində 0.333 saniyə təşkil edir.[3]
Qəbuledicilər həmin dalğaları səs formasında dinləməyə imkan yaradıb.[4]
Kəşf ABŞ-nin Vaşinqton şəhərində keçirilən konfransda açıqlanmışdır.[5]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "100 il Sonra Möhtəşəm Kəşf: Qravitasiya Dalğaları Müşahidə Edildi!!" (az.). Pahoo.az. 12 fevral 2016. 2016-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 fevral 2016.
- ↑ "Kainatın sirri açılır: qravitasiya dalğaları mövcuddur" (az.). Büro.az. İstifadə tarixi: 12 fevral 2016.[ölü keçid]
- ↑ "Qravitasiya dalğaları barədə nəzəriyyə öz təsdiqini tapdı". Astronomiya klubu. 13 fevral 2016. İstifadə tarixi: 18 fevral 2016.[ölü keçid]
- ↑ "Qravitasiya dalğaları mövcuddur" (az.). Azadlıq.az. 12 fevral 2016. 2021-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 fevral 2016.
- ↑ "'Kütle çekim dalgaları' ispatlandı" (türk). 2016-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 fevral 2016.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]